Μεγάλη Τεσσαρακοστή – Η πιο σημαντική περίοδος νηστείας στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο των Ορθοδόξων Χριστιανών

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή αλλιώς η Σαρακοστή, που σημαίνει «Μεγάλες 40 Ημέρες», είναι η πιο σημαντική περίοδος νηστείας στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο των Ορθοδόξων Χριστιανών, η οποία προετοιμάζει τους Χριστιανούς για τη μεγαλύτερη εορτή του εκκλησιαστικού ημερολογίου, το Πάσχα. Είναι η αρχαιότερη από τις μεγάλες νηστείες της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Αρχικά διαρκούσε

έξι εβδομάδες ενώ αργότερα, προστέθηκε και η έβδομη εβδομάδα.

Ονομάζεται «Σαρακοστή» γιατί περιλαμβάνει σαράντα ημέρες νηστείας. Η ονομασία «Τεσσαρακοστή» αρχικά σήμαινε την τεσσαρακοστή (40ή) ημέρα πριν το Πάσχα, γρήγορα όμως το όνομα δόθηκε σε όλη την περίοδο της νηστείας πριν το Πάσχα. Πολλοί τοποθετούσαν και τη Μεγάλη Εβδομάδα στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, οπότε ο χρόνος των σαράντα ημερών διευρυνόταν. Ο χαρακτηρισμός «Μεγάλη» δε δίνεται για τη μεγάλη διάρκειά της, αλλά για τη σημασία της, σε ανάμνηση των Παθών του Χριστού.

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή των Ορθοδόξων Χριστιανών, μοιάζει πολύ με τη Lent της Δυτικής Χριστιανοσύνης. Υπάρχουν κάποιες διαφορές στον υπολογισμό της σαρακοστής (πέραν του υπολογισμού της ημέρας του Πάσχα) και το πώς αυτή ασκείται τόσο λειτουργικά στη δημόσια λατρεία της εκκλησίας όσο και ατομικά.

Η Σαρακοστή περιλαμβάνει πάντοτε ολόκληρο τον μήνα Μάρτιο. Χαρακτηριστική είναι η Ελληνική ερωτηματική δημώδης έκφραση «Λείπει ο Μάρτης με τη Σαρακοστή;», που συνηθίζεται να λέγεται σκωπτικά για πρόσωπα που αρέσκονται να παίρνουν μέρος σε κάθε συμβάν.

Η Μεγάλη Σαρακοστή αποτελεί την προετοιμασία των πιστών για τη γιορτή της Ανάστασης του Χριστού από την οποία και προσδιορίζεται κατ’ έτος ως κινητή περίοδος. Διαρκεί από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή πριν το Σάββατο του Λαζάρου, οπότε ακολουθεί η Κυριακή των Βαΐων και η Μεγάλη Εβδομάδα. Η δε Κυριακή των Βαΐων, είναι η τελευταία ημέρα της περιόδου αυτής. Η Μεγάλη Εβδομάδα δεν περιλαμβάνεται στη Σαρακοστή αν και συνεχίζεται η νηστεία που είναι ιδιαίτερα αυστηρότερη. Στη πραγματικότητα μαζί με την εβδομάδα των Αγίων Παθών είναι πεντηκονταθήμερη περίοδος.

Σκοπός

Ο σκοπός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, είναι να προετοιμάσει τους πιστούς, όχι μόνο για να τιμήσουν, αλλά και να εισέλθουν στα Άγια Πάθη και την Ανάσταση του Ιησού. Το σύνολο του Ορθοδόξου βίου επικεντρώνεται γύρω από την Ανάσταση. Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή προτίθεται να είναι το «εργαστήρι», όπου ο χαρακτήρας του πιστού ανυψώνεται και εδραιώνεται πνευματικά· όπου η ζωή του επιστρέφει και αφιερώνεται ξανά στην διδασκαλία και τα ιδεώδη του Ευαγγελίου· όπου η νηστεία και η προσευχή κορυφώνονται με τη βαθιά πεποίθηση της ζωής· όπου η απάθεια και η αδιαφορία μετατρέπονται σε έντονες δραστηριότητες πίστης και καλών έργων.

Η ίδια η Σαρακοστή δεν υφίσταται προς χάριν της Σαρακοστής, όπως και η νηστεία δεν γίνεται προς χάριν της νηστείας. Μάλλον, αυτά είναι τα μέσα με τα οποία, και για τα οποία, ο πιστός προετοιμάζει τον εαυτό του για να φτάσει, να αποδεχθεί και να επιτύχει το κάλεσμα από τον Σωτήρα του. Ως εκ τούτου, η σημασία της Μεγάλης Σαρακοστής εκτιμάται ιδιαιτέρως, όχι μόνο από τους μοναχούς οι οποίοι αυξάνουν σταδιακά το χρονικό διάστημα της Σαρακοστής, αλλά και από τους ίδιους τους λαϊκούς.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο ασκητισμός δεν είναι αποκλειστικά και μόνο για τους «συνήθεις» θρησκευόμενους, αλλά και για κάθε λαϊκό άτομο επίσης, σύμφωνα με την αντοχή του. Ως εκ τούτου, η Μεγάλη Σαρακοστή είναι ένα «ιερό Εκπαιδευτήριο» της Εκκλησίας για την συμμετοχή κάθε πιστού ως μέλος του Μυστηριακού Σώματος του Χριστού, της Εκκλησίας. Παρέχει στον κάθε ενδιαφερόμενο, μια ετήσια ευκαιρία για αυτοεξέταση και βελτίωση των προτύπων της πίστης και της ηθικής στην Χριστιανική του ζωή. Η βαθιά πρόθεση του πιστού κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ενθυλακώνεται στα λόγια του Αποστόλου Παύλου: «Ξεχνώ αυτά που είναι πίσω μου και κάνω ό,τι μπορώ για να φτάσω αυτά που βρίσκονται μπροστά μου. Αγωνίζομαι να τερματίσω και προσβλέπω στο βραβείο της ουράνιας πρόσκλησης του Θεού διά του Ιησού Χριστού.» (Προς Φιλιππησίους 3:13-14).

Μέσω της αφιέρωσης περισσότερου χρόνου από ό,τι συνήθως στην προσευχή και την μελέτη της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παράδοσης της Εκκλησίας, ο πιστός στον Χριστό γίνεται, μέσω της χάριτος του Θεού, πιο θεοειδής. Η στάση του Ορθοδόξου χριστιανού προς αυτήν την περίοδο είναι πολύ θετική, δεν είναι τόσο πολύ μια περίοδος μετανοίας, όπως τη σκέφτονται οι «Δυτικοί», αλλά μια προσπάθεια να ανακαταλάβουμε την πραγματική μας κατάσταση όπως ήταν με τον Αδάμ και την Εύα πριν από την πτώση – μια προσπάθεια για να ζήσουμε καθαρή ζωή.

Η τήρηση της Μεγάλης Τεσσαρακοστής χαρακτηρίζεται από τη νηστεία και την αποχή από ορισμένες τροφές, την εντατικοποίηση της ιδιωτικής και δημόσιας προσευχής, την αυτοεξέταση, εξομολόγηση, προσωπική βελτίωση, μετάνοια, ελεημοσύνη και αποκατάσταση για τις αμαρτίες που διαπράχθηκαν.

Τα τρόφιμα που παραδοσιακά απέχουμε είναι το κρέας, τα ψάρια, τα αυγά, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το κρασί και το λάδι. Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, απέχουν μόνο από το ελαιόλαδο· ενώ σε άλλες, από όλα τα φυτικά έλαια. Αφότου η αυστηρή νηστεία, σύμφωνα με τους κανόνες, απαγορεύεται το Σάββατο (με εξαίρεση το Μεγάλο Σάββατο) και την Κυριακή, το κρασί και το λάδι επιτρέπονται τα Σάββατα και τις Κυριακές. Εάν η Μεγάλη Εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου πέφτει κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τότε το ψάρι, το κρασί και το λάδι, επιτρέπονται εκείνη την ημέρα. Ωστόσο, το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα αποφεύγονται εντελώς, έως ότου σπάσει η νηστεία, την Κυριακή του Πάσχα (Πάσχα).

Εκτός από τις πρόσθετες ιερές ακολουθίες που περιγράφονται παρακάτω, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί αναμένονται να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή και να αυξήσουν την ιδιωτική τους προσευχή. Σύμφωνα με την θεολογία των Ορθοδόξων Πατέρων, όταν αυξάνει ο ασκητισμός, θα πρέπει επίσης να αυξάνεται και η προσευχή. Οι Εκκλησιαστικοί Πατέρες έχουν αναφερθεί στη νηστεία χωρίς προσευχή ως «τη νηστεία των δαιμόνων» δεδομένου ότι οι δαίμονες δεν τρώνε σύμφωνα με την άυλη φύση τους, αλλά ούτε και κάνουν προσευχή.

Ιερατικές εορτές

Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι ότι, ιερατικώς (λειτουργικώς), οι εβδομάδες δεν διατρέχουν από την Κυριακή έως το Σάββατο, αλλά μάλλον αρχίζουν τη Δευτέρα και λήγουν την Κυριακή. Επίσης οι περισσότερες εβδομάδες ονομάζονται από το δίδαγμα του Ευαγγελίου που θα διαβαστεί στη Θεία Λειτουργία την περάτωση της Κυριακής τους. Αυτό είναι για να δείξει ότι ολόκληρη η εποχή είναι «αναμενόμενη» και καταλήγει στη μεγαλύτερη Κυριακή όλων: το Πάσχα.

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, ένα ειδικό βιβλίο ακολουθίας (service book) χρησιμοποιείται, γνωστό ως το Τριῴδιον το Κατανυκτικόν (ή κοινώς Τριώδιο), το οποίο περιέχει τα νηστήσιμα κείμενα για την Ιερουργία (Ωρολόγιον) και Θείες Λειτουργίες [«Daily Office (Canonical Hours) and Liturgies»]. Το Τριώδιο ξεκινά κατά τη διάρκεια της προ-νηστήσιμης περιόδου για να συμπληρώσει ή να αντικαταστήσει τμήματα των τακτικών λειτουργιών (regular services).

Αυτή η αντικατάσταση ξεκινά σταδιακά, αρχικά επηρεάζοντας μόνο την ανάγνωση των Επιστολών και του Ευαγγελίου και αυξάνει βαθμιαία έως την Μεγάλη Εβδομάδα, όταν αντικαθιστά εξ ολοκλήρου, όλα τα άλλα λειτουργικά μέρη (κατά τη διάρκεια του Triduum εξαλείφεται ακόμη και το Ψαλτήρι και όλα τα κείμενα λαμβάνονται αποκλειστικά από το Τριώδιον). Το Τριώδιον χρησιμοποιείται έως ότου σβήσουν τα φώτα πριν το μεσονύκτιο κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία, οπότε αντικαθίσταται από το Πεντηκοστάριο, το οποίο αρχίζει με την εξ ολοκλήρου αντικατάσταση των κανονικών ακολουθιών (normal services) (κατά τη διάρκεια της Διακαινησίμου εβδομάδας) και σταδιακά μειώνεται έως ότου οι κανονικές λειτουργίες (normal services) επανακτήσουν τη θέση τους ακολουθώντας το Μεθεόρτιο της Πεντηκοστής.

Κατά τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεν τελείται η πλήρης Θεία Λειτουργία, επειδή η χαρά της Θείας Ευχαριστίας (κυριολεκτικά «Έκφραση ευχαριστιών») είναι αντίθετη προς τη στάση της μετάνοιας, η οποία υπερτερεί κατά τις ημέρες αυτές. Δεδομένου ότι θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό αυτή την εποχή, να λαμβάνονται τα Ιερά Μυστήρια (Θεία Κοινωνία) από τους πιστούς, η Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων —επίσης καλούμενη και Λειτουργία του Αγίου Γρηγορίου του Διάλογου— μπορεί να εορτάζεται στις καθημερινές. Αυτή η ακολουθία αρχίζει με την Ακολουθία του Εσπερινού κατά την οποία ένα μέρος (πρόσφορο) από το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, το οποίο διατηρήθηκε την προηγούμενη Κυριακή, φέρεται στην τράπεζα της πρόθεσης.

Αυτή ακολουθείται από μια πανηγυρική Μεγάλη Είσοδο όπου τα Ιερά Μυστήρια (Τίμια Δώρα) μεταφέρονται στην Αγία Τράπεζα και εν συνεχεία, παρακάμπτοντας την Αναφορά (ευχαριστιακή προσευχή), ακολουθείται η σκιαγραφία του υπολοίπου της Θείας Λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένης της Θείας Κοινωνίας. Οι περισσότερες ενορίες και Μονές εορτάζουν αυτή τη λειτουργία μόνο τις Τετάρτες, Παρασκευές και στις εορτές, αλλά μπορεί να εορτασθεί οποιαδήποτε καθημερινή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Επειδή η Θεία Λειτουργία δεν εορτάζεται τις καθημερινές, τα Τυπικά καταλαμβάνουν τον χώρο από τις Θείες Λειτουργίες (canonical hours), κατά πόσο ή όχι μια λειτουργία εορτάζεται τον εσπερινό. Το Σάββατο και την Κυριακή η Θεία Λειτουργία εορτάζεται ως συνήθως. Τα Σάββατα εορτάζεται η Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου· τις Κυριακές εορτάζεται η μακρύτερης διάρκειας Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου.

Οι ακολουθίες των Θείων Λειτουργιών (Canonical Hours) κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, είναι πολύ μακρύτερης διάρκειας και η δομή των ακολουθιών διαφέρει τις καθημερινές. Το σύνηθες εσπερινό μικρό Απόδειπνο αντικαθίσταται από την πολύ μεγαλύτερης διάρκειας ακολουθία του Μεγάλου Απόδειπνου. Ενώ στην Ρωσική παράδοση το Μέγα Απόδειπνο χρησιμοποιείται την Παρασκευή το βράδυ (αν και κάποια σημεία διαβάζονται αντί να ψάλλονται και ορισμένο υλικό της Σαρακοστής, αντικαθίσταται από μη Σαρακοστιανούς ύμνους), στην Ελληνική πρακτική, το συνηθισμένο Απόδειπνο χρησιμοποιείται μαζί με, κατά τις πρώτες τέσσερις εβδομάδες, το εν τέταρτο από τον Ακάθιστο ύμνο προς την Υπεραγία Θεοτόκο. Το πέμπτο Σάββατο, γνωστό ως το Σάββατο του Ακαθίστου Ύμνου, παντού, ψάλλεται ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος στον Όρθρο.

Διαβάστε εδώ τη συνέχεια

Από το olympia