"Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του": Η ιστορία πίσω από έναν από τους ανατριχιαστικούς πίνακες του Φρανθίσκο Γκόγια

πηγή

Ο πίνακας είναι ένας από τους Μαύρους Πίνακες του Ισπανού ζωγράφου του 18ου αιώνα, Φρανθίσκο Γκόγια, μια σειρά από τοιχογραφίες που είχε φτιάξει ο ίδιος στους τοίχους του σπιτιού του στην Ισπανία, ενώ βρισκόταν σε μια ψυχική ασθένεια.

  

Όταν ο Γκόγια πέθανε το 1828, στους τοίχους της "Έπαυλης του Κουφού" (Quinta del Sordo, στα ισπανικά), το σπίτι του κοντά στη Μαδρίτη, βρέθηκαν 14 ανατριχιαστικές τοιχογραφίες.

Όπως αποδείχθηκε, ο Γκόγια τις είχε δημιουργήσει βρισκόμενος σε κατάσταση βαθιάς κατάθλιψης και παράνοιας. Ένα από αυτά τα έργα ήταν τόσο βίαιο που εξακολουθεί να αναφέρεται ως ένας από τους πιο ανατριχιαστικούς πίνακες που υπάρχουν.

Η προέλευση του μύθου

 

Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του Ρούμπενς - πηγή

Ο "Κρόνος που καταβροχθίζει τον γιο" -Saturno devorando a su hijo, στα ισπανικά- του Γκόγια παρουσιάζει ένα τεράστιο, τερατόμορφο ανθρωποειδές πλάσμα, με τρελά μάτια, να τρώει μια γυμνή, ματωμένη ανθρώπινη φιγούρα, από την οποίας φαίνεται να λείπει το κεφάλι και το χέρι, σαν να τα έχει ήδη φάει το τέρας.

Δεδομένων των ομοιοτήτων του με τον ομότιτλο πίνακα του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς, πολλοί ειδικοί της τέχνης πιστεύουν ότι το έργο του Γκόγια -στο οποίο προφανώς ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν έδωσε τίτλο-, θα μπορούσε να είναι μια απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού μύθου του τιτάνα Κρόνου και των συγγενών του. 

Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κρόνος (ο Saturn στη ρωμαϊκή εκδοχή) -ένας τιτάνας και πατέρας έξι θεών του Ολύμπου- φοβόταν μια προφητεία που προμήνυε την πτώση του στα χέρια ενός από τα παιδιά του. Για να μη συμβεί αυτό, ο Κρόνος καταβρόχθισε κάθε παιδί που η σύζυγός του Ρέα.

Η Ρέα, απελπισμένη να σώσει τα παιδιά της, έκρυψε τον έκτο γιο της, τον Δία, στο νησί της Κρήτης και ξεγέλασε τον Κρόνο δίνοντάς του μια μεγάλη πέτρα τυλιγμένη σε σπάργανο, την οποία και έφαγε ο Τιτάνας. Αυτή η προδοσία της Ρέας είχε ως αποτέλεσμα τον θρίαμβο του Δία επί του Κρόνου.

Αν πιστέψουμε τις αρχικές θεωρίες, ο πίνακας εμφανίζει τον τιτάνα να τρώει ένα από τα παιδιά του. Ωστόσο, δεν είναι όλοι πεπεισμένοι από αυτή την ερμηνεία.

Οι ερμηνείες του έργου

 

Φωτογραφία που λήφθηκε το 1874 μέσα στην Έπαυλη του Κουφού από τον J. Laurent - πηγή

 

Μερικοί ιστορικοί είναι βέβαιοι ότι ο πίνακας απεικονίζει αυτόν τον αρχαίο ελληνικό μύθο. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ του πίνακα και της ιστορίας.

Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου που εξερευνά την προέλευση των ελληνικών θεών, ο Κρόνος κατάπιε ολόκληρο το βρέφος αντί να το ξεσκίσει.

Η διαμελισμένη φιγούρα στον πίνακα εμφανίζεται μια πλήρως ενηλικιωμένη θηλυκή μορφή, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με την αντίληψη ότι ο πίνακας απεικονίζει την οργή του Κρόνου για τους γιους του. Επιπλέον, ορισμένοι ιστορικοί τέχνης πιστεύουν ότι, ίσως, αρχικά ο Κρόνος ήταν ζωγραφισμένος με το πέος του σε στύση. Είναι πιθανό αυτή η λεπτομέρεια να χάθηκε λόγω φυσικής φθοράς με την πάροδο του χρόνου ή κάποιος να την κάλυψε σκόπιμα. Εξαιτίας αυτών των εκτιμήσεων, ορισμένοι ιστορικοί τέχνης υποστηρίζουν ότι ο πίνακας είναι μια αναπαράσταση της αντρικής σεξουαλικής βίας.

Άλλοι προτείνουν ότι ο πίνακας αποτελεί μια μορφή έκφρασης αντισημιτισμού, καθώς, εκείνη την εποχή, ήταν σύνηθες στην ευρωπαϊκή τέχνη να απεικονίζουν Εβραίους άνδρες να τρώνε παιδιά.

Ωστόσο, ίσως ο Γκόγια δεν αφήσει σημειώσεις ή περιγραφές του έργου -όπως έκανε με άλλα έργα-, πιθανότατα επειδή δε σκόπευε να το δείξει δημόσια ποτέ.

Όταν δε αποκαλύφτηκε το έργο για πρώτη φορά στο κοινό, πολλοί θεατές δεν το είδαν θετικά.

Η ανακάλυψη του έργου

 

Το Quinta del Sordo, περ. 1900 - πηγή

Ο Γκόγια πέθανε το 1828. Το σπίτι του άλλαξε χέρια πολλές φορές μέχρι που, το 1873, αγοράστηκε από έναν Γάλλο τραπεζίτη βαρόνο, τον Frédéric Émile d'Erlanger. Βλέποντας κάτι πολύτιμο στις 14 τοιχογραφίες που κοσμούσαν τους τοίχους, αποφάσισε να τις συντηρήσει.

Ο D'Erlanger κάλεσε τον Salvador Martínez Cubells, τον επικεφαλής αναστηλωτή τέχνης στο Μουσείο ντελ Πράδο, ώστε να αφαιρέσει τις τοιχογραφίες και να τις μεταφέρει σε καμβά -μια επίπονη διαδικασία που αναμφισβήτητα κατέστρεψε τα αυθεντικά έργα, οι οποίες εμφανίστηκαν στην Παγκόσμια Έκθεση του 1878 στο Παρίσι.

Οι πρώτοι που είδαν το εν λόγω έργο ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί, με έναν κριτικό να το αποκαλεί "αηδιαστικό χωρίς πολλή τέχνη" -σύμφωνα με την ιστοσελίδα του ίδιου του Μουσείου.

Ένας άλλος κριτικός, ο Βρετανός λάτρης της τέχνης PG Hamerton, μίλησε έντονα ενάντια στους πίνακες στην έκθεση του Παρισιού, χαρακτηρίζοντας τον Γκόγια ως "ύαινα" και αποκαλώντας τη φαντασία του "μια φριχτή κόλαση… μια αποκρουστική περιοχή… άμορφη σαν χάος".

Σήμερα, το Πράδο εκθέτει την τοιχογραφία, καθώς και εκατοντάδες άλλα έργα του Γκόγια, για να την ερμηνεύσουν οι επισκέπτες μόνοι τους. Και παρά τις αρχικά έντονες αντιδράσεις, "ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του" έχει αντέξει ως ένα αριστούργημα που αποκαλύπτει στοιχειωμένες ιδέες για τη σκοτεινή εσωτερική ζωή του δημιουργού του.

Ποιος ήταν ο Φρανσίσκο Γκόγια;

 

Πορτρέτο του Γκόγια από τον Vicente Lopez (1826) - πηγή

Για να καταλάβει κανείς γιατί κάποιος καλλιτέχνης θα δημιουργούσε ένα τόσο ανατριχιαστικό έργο όπως ο Κρόνος που καταβροχθίζει τον γιο του, πρέπει να δει τη ζωή του. Και η ζωή του Γκόγια είχε σίγουρα ακραία σκαμπανεβάσματα.

Γεννημένος το 1746 στην Ισπανία, στα νιάτα του, σπούδασε κοντά σε διάσημους Ισπανούς ζωγράφους και γρήγορα καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο αξιόλογους καλλιτέχνες της εποχής του. Μέχρι το 1786, έγινε ζωγράφος της βασιλικής αυλής, δημιουργώντας έργα σε ρομαντικό και ροκοκό στυλ που απεικονίζουν την ζωή στην Αυλή.

Ενώ τα πρώιμα έργα του ήταν ανάλαφρα και ανέμελα, οι πίνακές του έγιναν πιο σκοτεινοί μετά από μια ασθένεια που τον άφησε σχεδόν κωφό το 1793.

Όταν το 1807 οι Γάλλοι εισέβαλαν στην Ισπανία, το έργο του έγινε ακόμα πιο σκοτεινό, πιθανότατα λόγω τραύματος από τη σύγκρουση. Πιθανότατα, η βία ενέπνευσε τη ζοφερή σειρά των 82 χαρακτικών με τίτλο Οι Συμφορές του Πολέμου ή Οι Καταστροφές του Πολέμου (Los Desastres de la Guerra, στα ισπανικά). Επίσης, άρχισε να εξερευνά θέματα όπως τα ψυχιατρικά άσυλα, οι μάγισσες και η θρησκευτική διαφθορά στους πίνακές του.

Στις αρχές του 1800, άρχισε να υποφέρει από παραισθήσεις και παράνοια. Γύρω στο 1819, όταν αγόρασε την Έπαυλη του Κουφού κοντά στη Μαδρίτη, η ψυχική του υγεία είχε κλονιστεί απόλυτα.

 

Οι θέσεις των Μαύρων Πινάκων στην Έπαυλη του Κουφού (La Quinta del Sordo). Το έργο Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του βρισκόταν απέναντι από τον πίνακα Ιουδήθ και Ολοφέρνης, δίπλα από την κεντρική είσοδο της έπαυλης - πηγή

Μεταξύ 1819 και '23, σε κατάσταση βαθιάς κατάθλιψης και ίσως ακόμη και τρέλας, ο Γκόγια δημιούργησε μια σειρά γνωστή ως "Μαύροι Πίνακες", 14 τοιχογραφίες απευθείας στους γύψινους τοίχους του σπιτιού του. Αργότερα, παράτησε το σπίτι και πέρασε τα τελευταία του χρόνια στο Μπορντό της Γαλλίας. Πέθανε το 1828 χωρίς να γράψει -ή ίσως και να μιλήσει- για τους Μαύρους Πίνακες.

Μερικές φορές, αυτές οι τοιχογραφίες, μεταξύ των οποίων και ο Κρόνο που καταβροχθίζει τον γιο του, αναφέρονται ως η πιο ανησυχητική σειρά που έχει ζωγραφιστεί ποτέ.

"Μερικοί δύσκολα μπορούν να τα κοιτάξουν", έχει πει η Teresa Vega, ιστορικός τέχνης στο Μουσείο του Πράδο. "Είχα πολλούς πελάτες που δεν τους άρεσαν καθόλου. Πάντα όμως εκπλήσσονται όταν τους βλέπουν. Δε νομίζω να έχω δει επισκέπτη του οποίου η έκφραση δεν έχει αλλάξει. Ακόμη και ένας έφηβος που χασμουριέται θα ξυπνήσει όταν τους δει".

Η δύναμη του Κρόνου, αλλά και των υπόλοιπων Μαύρων Πινάκων του Γκόγια, δεν έγκειται μόνο στο σκοτεινό θέμα του έργου, αλλά και στην έντονη αντίθεση μεταξύ της τέχνης που δημιουργεί ένας άνθρωπος στα νιάτα του και στα γηρατειά του.

Για ορισμένους, οι Μαύροι Πίνακες απεικονίζουν ένα κακό τόσο ανησυχητικό που είναι δύσκολο να πιστέψουν ότι δημιουργήθηκε από την εμπειρία ενός ανθρώπου με πραγματικούς ανθρώπινους τρόμους. Ωστόσο, τα λόγια του ίδιου του Γκόγια δίνουν ίσως την καλύτερη εικόνα για το πνεύμα του. Όπως έγραψε στην περιγραφή της σειράς χαρακτικών Καπρίτσια (Capricho):

 

"Όταν εγκαταλείπεται από τη λογική, η φαντασία παράγει απίθανα τέρατα".

από: ati

Από το 3otiko