Πώς και γιατί για αιώνες κόπασε η διαθρησκευτική διαμάχη των αρχαίων;

Tα στοιχεία αυτής της κοινής εμπειρίας, που χαρακτηρίζει το τέλος της Αρχαιότητας από τον Μάρκο Αυρήλιο ως τον Μέγα Κωνσταντίνο, τα εξετάζει ο Dodds στο βιβλίο του με τίτλο «Ει­δωλολάτρης και Χριστιανός σε μιαν εποχή γεμά­τη άγχος». Αλλά γιατί οι πρώτοι χριστιανικοί αιώνες να εί­ναι «μια εποχή γεμάτη άγχος»; — Πρώτα, γιατί η θεά Ειρήνη πέταξε για πάντα μακριά. Η Pax Romana ανήκει
πια στο παρελθόν. Αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές, αιματηροί εμφύλιοι πό­λεμοι, επιδημίες, πληθωρισμός, ανασφάλεια προσωπική στο έπακρο — αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της εποχής...

ΔΙΑΒΑΣΑ ένα άρθρο στην «Ελληνική Μυθολογία» της Εκδοτικής Αθηνών το οποίο θεωρώ ότι παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και θα ήθελα να το μοιραστώ με τους φίλους και τις φίλες τη ιστοσελίδας μας για να διευρύνουν τις γνώσεις που έχουν σε ένα θέμα, όπως η διαμάχη των οπαδών της αρχαίας θρησκείας με τους χριστιανούς. Διαβάζουμε:
«Η διαμάχη χριστιανισμού και ειδωλολατρίας είναι ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της Ύστα­της Αρχαιότητας. Οι συγγραφείς της εποχής, και κυρίως οι χριστιανοί Απολογητές, είναι σαφέστα­τοι όσον αφορά τις διαφορές που χωρίζουν τους Χριστιανούς από τους ειδωλολάτρες. Εκείνο ωστό­σο που συνήθως περνά απαρατήρητο είναι ότι μέ­σα στο ιστορικό περιβάλλον που επηρεάζει εξί­σου Χριστιανούς και ειδωλολάτρες, διαμορφώνε­ται ένα κοινό υπόβαθρο θρησκευτικής εμπειρίας, ανεξάρτητο από τη συγκεκριμένη πίστη του κα­θενός. Tα στοιχεία αυτής της κοινής εμπειρίας, που χαρακτηρίζει το τέλος της Αρχαιότητας από τον Μάρκο Αυρήλιο ως τον Μέγα Κωνσταντίνο, τα εξετάζει ο Dodds στο βιβλίο του με τίτλο «Ει­δωλολάτρης και Χριστιανός σε μιαν εποχή γεμά­τη άγχος».

Αλλά γιατί οι πρώτοι χριστιανικοί αιώνες να εί­ναι «μια εποχή γεμάτη άγχος»; — Πρώτα, γιατί η θεά Ειρήνη πέταξε για πάντα μακριά. Η Pax Romana ανήκει πια στο παρελθόν. Αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές, αιματηροί εμφύλιοι πό­λεμοι, επιδημίες, πληθωρισμός, ανασφάλεια προσωπική στο έπακρο — αυτά είναι τα χαρακτηστικά της εποχής. Ας δούμε όμως πώς περιγράφει τον ιστορικό του περίγυρο ένας σύγχρονος: «Ο ση­μερινός κόσμος δεν χρειάζεται σχόλια· μιλάει μοναχός του: οι ενδείξεις τού μαρασμού του προαναγγέλλουν τη διάλυση του. Δεν υπάρχουν πια γεωργοί στην ύπαιθρο, εμπόριο στη θάλασσα, στρατιώτες στα στρατόπεδα· δεν υπάρχει τιμιότητα στις συναλλαγές, δικαιοσύνη στα δικαστή­ρια, αλληλεγγύη στις φιλίες· οι άξιοι τεχνίτες και οι ηθικές αρχές, όλα έχουν εξαφανιστεί». Ο κό­σμος είναι, λοιπόν, άνω κάτω και είναι αστείο να θέλει κανείς να πάρει αυτή τη ζωή στα σοβαρά. Η ζωή είναι ένα όνειρο, μια ψευδαίσθηση, θέατρο:

«Σκηνὴ πᾶς ὁ βίος καὶ παίγνιον• ἢ μάθε παίζειν
τὴν σπουδὴν μεταθεὶς, ἢ φέρε τὰς ὀδύνας», γράφει ο ποιητής Παλλαδάς.

Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, όπου οι λύσεις για την προσωπική σωτηρία του καθενός προσφέ­ρονται αφειδώς από διάφορους μυστικούς θρη­σκευτικούς «θιάσους», είναι φυσικό να μην μπο­ρεί πια να λειτουργήσει ο. ελληνικός ορθολογι­σμός, που, παρ’ όλες τις κατά καιρούς διακυ­μάνσεις του, αποτελούσε, ωστόσο, τη σταθερή γραμμή πλεύσεως των ελλήνων λογίων — ελλή­νων χάρη στην παιδεία και όχι την καταγωγή τους.
'Ισως η τελευταία φάση του ελληνικού ορθο­λογισμού να είναι η στωική φιλοσοφία. Οι κλασι­κοί φιλόλογοι διακρίνουν την παρουσία του ελλη­νικού λόγου στην πίστη — κοινή για τη φιλοσοφία και τη θρησκεία των Ελλήνων — ότι το «θείον» βρίσκεται μέσα στη φύση και όχι έξω από αυτήν. Αυτή η πίστη διαπνέει και τη φιλοσοφία των Στωι-κών, που διδάσκουν ότι η φύση είναι τα χίλια πρό­σωπα του ενός θεού. Αλλά στο τέλος της Αρχαιό­τητας, ο στωικός μονισμός έρχεται αντιμέτωπος με τον ανατολικής προελεύσεως δυϊσμό.

Δυϊσμός σημαίνει πως οι κόσμοι είναι δύο: ο καλός και ο κακός. Εμείς οι άνθρωποι ζούμε στην περιοχή του κακού, που εκτείνεται από το φεγγά­ρι και κάτω. Από το φεγγάρι και πάνω είναι ο κό­σμος του καλού: οι σφαίρες των πλανητών και του ήλιου. Εκεί κατοικεί η θεότητα, η οποία επο­πτεύει την κίνηση του κόσμου, καθισμένη, αυτή, σε ένα σημείο ακίνητο. Όπως είναι φυσικό, ο δυϊσμός συνεπάγεται μιαν υπερβατική θρησκεία: το «θείον» δεν βρίσκεται μέσα στη φύση, όπου ανήκουμε κι εμείς, αλλά την υπερβαίνει. Το «κα­λό» βρίσκεται στις σφαίρες των πλανητών και του ήλιου, ενώ ο δικός μας, ο υποσελήνιος κόσμος, είναι έρμαιο των δυνάμεων του κακού. Tα πάντα έχουν γεμίσει δαιμόνια. Γι' αυτό και η πιο χρήσι­μη γνώση αυτή την εποχή είναι τα ξόρκια, οι επω­δές· να ξέρει κανείς πώς να ξορκίσει το κακό.

Εκτός όμως από τα ξόρκια, που είναι μια πρα­κτική γνώση για την καθημερινή ζωή, υπάρχει και μια άλλη, ακόμη πιο χρήσιμη, γνώση, αλλά κάπως πιο εξειδικευμένη: είναι η αστρολογική γνώση. Στη «γεμάτη άγχος» εποχή της Ύστατης Αρχαιό­τητας είναι κοινή η πίστη σε ειδωλολάτρες και χριστιανούς ότι η μοίρα των ανθρώπων καθορίζε­ται από την κίνηση των άστρων: είναι «γραμμένη στ" άστρα». Το να μπορεί κανείς να «διαβάσει» τη μοίρα του είναι ασφαλώς πολύ χρήσιμο· αλλά ακό­μη πιο σημαντικό είναι να μπορεί να την αλλάξει, εξαναγκάζοντας με κάποιον τρόπο τους αστρι­κούς θεούς. 'Ολα αυτά είναι και πάλι θέμα γνώ­σης: πρέπει να γνωρίζει κανείς τις μυστικές σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα, τα μακρινά και τα κοντινά, για να μπορεί έτσι να τα επηρεάσει. Η Ύστατη Αρχαιότητα έφτιαξε ένα μεγαλειώδες σύστημα αντιστοιχιών, όπου οι πλανήτες και τα ζώδια αποτελούσαν τη βάση για την ταξινόμηση όλων των άλλων φαινομένων: των φυσικών στοι­χείων, των εποχών, των ορυκτών, των ηθικών αξι­ών και των ανθρώπινων κράσεων. Τίποτε μέσα σ' αυτό το καλά οργανωμένο σύστημα δεν είναι ανεξάρτητο. 

Όλα αλληλοσυνδέονται και αλληλοεξαρτώνται. Εφόοον γνωρίζεις τις διασυνδέ­σεις τους, μπορείς να τα κινήσεις προς όφελος σου. Αυτή είναι η θεωρία του αστρικού ντετερμι­νισμού, η οποία συστηματοποιήθηκε στο τέλος της Αρχαιότητας και, παρά τις αντιδράσεις της χριστιανικής Εκκλησίας, αποτέλεσε βασικό συ­στατικό στοιχείο της ευρωπαϊκής κοσμοθεωρίας ως την αρχή της μεγάλης εποχής του Διαφωτι­σμού, τον 17ο αι., οπότε αντικαταστάθηκε από την επιστημονική γνώση.»

Με σεβασμό και τιμή

ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΝ. ΣΑΚΚΕΤΟΣ